گنبد در معماری ایران

پوشش کنبد در ایران پیشینه ای دیرینه دارد . کمبود چوب های استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع تر جای پوشش تخت را بگیرد قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغا زنبیل متعلق به هزاره دوم دیده شده است .
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در اوج قدرت و کارایی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه ها ی این سرزمین هم چوب مناسب پوشش پرورش نمی یافته است لذا طاق های منحنی و گنبد جای اصلی خود را بعنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند .
در متون موجود ف دیرینه ترین گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروز آباد و گنبدی که در میانه شهر بر پا شده می گوید :
(اردشیر شهر فیروز آباد ف که اکنون هست بنا کرد و شکل آن مدور است چنانک دایره پرگار باشد و در میان شهر آن جا که مثلاً نقطه پرگار باشد دکه ی انباشته بر آورده است و نام ایوان کرده و عرب انرا طربال 2 گویند و برسر آن دکه سایت ها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم بر آورده و آنرا گنبد کیرمان گویند و طول چهار دیوار این گنبد تا زیر قبه آن هفتاد و پنج گز است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است و پس قبه عظیم از آجر بر سر آن نهاده و آب از یک فرسنگ از سر کوه رانده و به فواره بر این سر بالا آورده و دو غیر است که یکی بوم پیر گویند و دیگر بوم جوان و بر هر غدیری آتشگاهی کرده است .

در دوران ساسانی گنبد سازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستورالعمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد .
روش گنبدی چه در دوران ساسانی چه در دوره ی اسلامی آنچنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع ،گنبد ها بدون احتیاج به گاه بست 3 و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی بخوبی مقاومت می کنند . گرچه در گوشه سازیها از اوایل دوران اسلامی تا کنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبد سازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است . آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا (نداشتن قالب ) آنرا با گنبدهای باختر زمین همواره متفاوت می کند .